Ayaklarımız vücudun tüm yükünü taşıyan, yirmialtı(26) kemik ve otuzbir(31) eklemden oluşan kompleks bir yapıdır. Ayağın görevi tüm gün vücudumuzun yükünü dengeli bir biçimde yere aktarmasıdır. Bu görevi tam olarak yerine getirmesi yalnız ayak sağlığı için önemli olmayıp tüm bedenimizin ve özellikle komşu eklemlerin sağlığı için de gereklidir. Ayağa binen yükün %60 ı topuğa, %40 ı metatars başlarına aktarılmaktadır. Öne binen yükün de 1/3 ü başparmağa, 2/3 ü diğer parmaklara aktarılmaktadır.Bu yüklenmelerdeki değişimler ayak ağrısı sebebi olmakta
Ayak anatomik olarak ayak bileği, arka ayak, orta ayak ve ön ayak olarak anatomik bölgelere ayrılır. Her bölge patolojilerine bağlı olarak tedaviler ve ayakkabı modifikasyonları farklıdır.
Metatarsalji; metatars başları bölgesinden, ayak önünde lokalize veya yaygın ağrı olması durumuna denir ve ayak sorunları ile başvuran hastaların en sık yakındığı problemlerden birisidir. Metatarsaljinin ana sebebi ayak önüne yürüme esnasında binen tekrarlayıcı yüklerdir. Morton nöroma, pes kavus(ayak önü ekini), aşil tendonunda kısalık, osteonekroz, hallux rigidus(sert ayak başparmağı),çekiç parmak ve artritlere bağlı şekil bozuklukları gibi pek çok sebebi vardır.
Tedavide kas kısalıkları için germe egzersizleri, fizyoterapi, ayakkabı/ tabanlık değişimleri, antienflamatuar ilaç kullanımı gibi tedaviler kombine şekilde kullanılır. Ayakkabı değişikliğinde amaç ayak ön kısmındaki yükü azaltmak basıncın daha iyi dağılmasını sağlamaktır. Topuk yüksekliği azaltılmış ayakkabı, taban yuvası oyulmuş tabanlık, rocker taban, metatarsal bar ve sert tabanlık metatars başlarına binen yükün dolasıyla ağrısnın azalmasını sağlayarak konforun artmasına katkı sağlar. Altta yatan patolojilere bağlı olarak cerrahi tedaviler de kullanılmaktadır.
Ayağın ön, iç ve dış olmak üzere 3 tane kavsi vardır. Bunlardan en önemlisi iç arktır. Orta ayak patolojileri genellikle bu arkın olmaması(pes planus), artmış olması pes kavus, pes ekinus(çarpık ayak), plantar fasciitden( ayak tabanında ağrılı enflamasyon) oluşur.
Pes Planus : Ayağın önden arkaya(uzun) olan kavsinin olmaması durumudur. Genelde çocuklarda ve tabandaki bağların gevşekliğine bağlı oluşur. Esnek ve rigid(sert) tipleri vardır. Esnek tiplerde kişiye özel yapılmış tabanlıklar, UCBL ortezi, supramalleolar ortezler , rigid pes planusta ise orta ayakta ekstra geniş destek içeren, uzun iç kavis desteği olan tabanlıklar seçilmelidir.
Pes Kavus : Ayağın iç uzun yükselmiş olmasıdır ve ayağın yere temas alanı daralmıştır. Pes kavusu olan kişilerde bazen semptomlar hafif olabilir ancak uygun tabanlık ve ayakkabı seçimi yapılmazsa zaman içinde plantar fasit, metatarsalji(ön ayak ağrısı), sesamoidit gelişebilmektedir. Bu sebeple kişiye özel tabanlıklar yüksek uzun kavsi destekleyerek, ayak lateral kenarlarındaki ve metatars başlarındaki ve kaviste oluşan basıncın dağıtılmasını sağlar.
Pes Ekinus (Çarpık ayak) : Doğumsal ve sonradan edinilen(sekonder) form olarak iki şekilde sınıflandırılabilir. Edinsel sebepler arasında artrogripozis gibi kalıtımsal eklem hastalıklaarı, spina bifida gibi nörolojik omurilik hastalıkları sayılabilir. Pes ekinovarus formunda ayak içe dönük olur ve tedavi edilmezse hasta ayak dış yanına basarak yürümek zorunda kalır. Tedavisinde doğuştan olan formda seri alçılamalar, cerrahi tedavi sonrasında da arka ayağı destekleyecek posterior platformlu modifikasyonlar tercih edilir. Tek taraflı deformitelerde bacak boyunun eşitlenmesi gereklidir. Pes ekinus varlığında yüksek boyunlu, topuğu yükseltilmiş(Cuban) platformu olan ayakkabılar önerilebilir.
Plantar Fasciit : Ayak taban zarındaki inflamasyon ve iltihaptır. Topuk ağrısının en sık sebebidir. Tedavide hedef aşil tendon ve plantar fasyadaki yükü azaltılması yükün ağrılı alandan toleransı daha yüksek alanlara kaydırılması önerilir. Tabanlık olarak plantar fasyadaki basıncın rahatlatılması için medial kalkaneal (topuk kemiği) başlangıcındaki basıncın rahatlatılması için bu bölgedeki kanal yumuşak materyal ile doldurulur. Topuk yastıkçığı ve medial aystıkçık önerilir.
Aşiltendiniti, Retrokalkaneal bursit, Haglund deformitesi gibi patolojiler arka ayak ağrıları başında gelir. Tedavide hedef aşil tendon üzerindeki gerimi azaltmaktır. Bu sebeple hafif yüksek topuk, arkası yumuşak ayakkabı seçimi önerilir. Ayrıca topuk vuruşunda şok absorbsiyonu için yastıkçıklarla desteklenmş topuk ve basma fazı sonunda dorsifleksiyonu taklit etmek için rocker taban eklenebilir.
Artritlerde ortez ve ayakkabı kullanımı: Romatoid artrit, gut, travmaya bağlı sekonder artritler ve dejeneratif artrit ayak ve ayak bilek ekleminde dejeneratif destrüksiyona yol açabilir. Artritlere uyum sağlanması, etkilenen eklemdeki yüklenmenin ve mikrotravmaların azaltılması önem taşır. Ayakkabı ve taban modifikasyonunda topuk yan desteği ayak eklemlerini stabilize eder, rocker taban itme fazını kolaylaştırır. Thermold ve yumuşak deri malzemeden yapılmış ayakkabılar tercih edilebiir. Yüksek boyunlu ayakkabı ayak bilek hareketini azaltarak ağrıyı azaltabilir.
Diyabetik Hastalarda ortez ve ayakkabı kullanımı: Diyabetik ayak patolojileri diyabete bağlı ciddi komplikasyonlardan biridir. Periferal nöropati(sinirlerin hasarı) ve periferik arter hastalığı( damarların etkilenmesi) ana patolojilerin başında gelmektedir. Nöropati hassas ve deforme ayağa sebep olmaktadır. Bu da ayakta anormal yüklenmeye sebep olmaktadır. Nöropatili hastalarda yanlış ayakkabı kullanımı, akut mekanik veya termal travmalar minör travma olarak adlandırılır ve ülser oluşumunu kolaylaştırır. Koryucu duyunun kaybı, ayak deformiteleri(çekiç parmak ve rigidus-sert parmak vb.) ve eklem hareket açıklığının azalması ayakta anormal biyomekanik yüklenmeye sebep olur. Bu bazı bölgelerde mekanik strese ve kallus(kalınlaşmış deri) oluşumuna sebep olur. Kallus oluşan bu bölgelerde cilt altı kanamalar(subkutanöz hemoraji) geilşir ve bu zeminden ülserler gelişir.
Diyabetik hastalarda koruma amacıyla evde veya dışarıda yalın ayak, sadece çorapla veya ince tabanlı terlikle yürümemeleri önerilmektedir. Diyabetik hastalarda ayakkabı seçiminde ayakkabı iç genişliğinin ayak bitiminde 1-2 cm daha uzun, çok dar veya çok gevşek olmamasına dikkat edilmesi önerilir.
Diyabetik hastaların ayakları yakından takip edilmeli ve eğer hiperemi(kızarıklık), kallus(anormal kalın cilt), ülserasyon gibi çilt bulguları varlığında ekstra derinliği olan ayakkabılar , kişiye özel üretilmiş tabanlık ve ayakkabı, ortez kullanımları önerilmektedir.
Kaynaklar:
1. Türkiye Klinikleri Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Dergisi, Ayak ve ayak bileği ağrıları tanı ve tedavisi, 2020
2. İWGDF Guideline, Diyabetik ayak hastalıkları Önleme ve Tedavi, 2019
3. Kamanlı A. , Ayak ağrıları, www.trasd.org.tr